Sosyolog Mert Kaya’nın kendisiyle yüzleşme çabası önce Türkiye’de sonra Yunanistan’da kitaplaştı

Yüzyıl önce yaşadıkları soykırım sonrası Pontos Helenleri (Müslümanlastırılmış Rumlar) uzun bir sessizliğe bürünmüşlerdi. Sessizliklerini neredeyse yüz yıl sonra bozdular.Bu uzun sessizliğin temel nedenlerinden bir tanesi yaşadıkları soykırımının faili içerisinde yaşadıkları Türkiye Cumhûriyeti olmasından dolayıydı.Ermeni ve Süryani soykırımları Cumhuriyet dönemi öncesinde Osmanlı devleti döneminde gerçekleşmişti ve en nihayetinde sorumlular Osmanlı devleti ve yöneticileriydi,o yüzden bu konuda Cumhuriyet yöneticileri sıkıştıklarında sorumluluğu Osmanlı devletinin üzerine atıp sorumluluktan kurtulabiliyorlardı. Oysa Pontos’da Helen halkının yaşadığı soykırım ve tehcirin sorumluları içerisinde yaşadıkları Cumhuriyetin kurucusu ve yoneticileriydi. Bu durumdan dolayı Pontoslu Helen halkına hiç bir şekilde taviz veremezlerdi, taviz vermek demek içerisinde yaşadığımız Cumhuriyetin kurucularının, yöneticilerinin yargılanması anlamına gelirdi çünkü Türkiye Cumhuriyeti Pontoslu Helenlerin canı ve malı üzerinden yükselmişti.

Bu durum 90’lı yılların sonlarına kadar böyle devam etti fakat yine baskı,otoriterleşmenin ve halklara karşı baskının yoğun olduğu dönemler geri gelsede yüzyıl önce mübadele anlaşması gereği Pontos’u terk etmek zorunda kalan Helenler ile yine geride kalan Müslümanlaştırılmış Helenler yüzyıl aradan sonra tekrar bir araya gelmeye ve birlikte çok değerli yüzleşme çalışmalarına imza attılar.

Elbette bir isim var ki tüm bu ilişkilerin kurulmasında kilit öneme sahipti.Bütün yaşananlara rağmen Türk-Yunan kardeşliğine ve yüzleşmeye ömrünü vakfeden,Yunanistan’da doğmasına, Almanya’da okumasına rağmen aklı ve fikri ata toprakları olan Karadeniz’de, Pontos’ta olan, 60lı yıllardan beri Türkiye’de istenmeyen adam ilan edilinceye kadar tam 52 sefer Türkiye’ye gelen,1991-1992 yılında, “Tamama, Pontus’un Yitik Kızı” adlı kitabı Abdi İpekçi ödülüne layık görülen, Kitabı Yeşim Ustaoğlu tarafından “Bulutları Beklerken” adıyla sinema filmine çevrilen Yorgo Andreadis’i de asla unutmamak gerekir. Andreadis soykırım yılları ,tehcir ve mübadele zamanı ve sonrası yaşananları yazdığı 22 kitapla hepimize anlattı. Pontos soykırımı, tehcir ve mübadele konusunda düşmanlaştırmaya gitmeden yüzleşme çabası Müslümanlaştırılmış Pontoslu Helenler olarak hepimize ilham kaynağı olmuş, yaşadığımız zifiri karanlığı aydınlatan fener olmuştur. Yarattığı sinerji boşa değildi, onun kaldığı yerden Müslümanlaştırılmış olan biz Pontoslu Helenler olarak onun ömrüne mal olan bayrağı devraldık. İlk olarak Ömer Asan 1996 senesinde Pontos Kültürü adlı kitabı yayınlandı ve yayınlandığı dönemde oldukça ses getirdi. Yine Pontos Helenizmi konusunda araştırmacı yazar Sait Çetinoğlu’da bir çok anlamlı makaleye imza atarken yine kendisinin de destek verdiği kitaplar yayınlandı.Tamer Çilingir Pontos Gerçeği adlı kitabını yayınladı.Vahit Tursun Pontos Helenlerinin dili plan Pontiaka/Romeika üzerine uzun süre çalıştıktan sonra Pontiaka/Romeika-Türkçe sözlük yayınladı.Tarihçi Zeynep Türkyılmaz’da Pontos Helenizmi konusunda çeşitli çalışmalara imza attı. Elbette Belge yayınları, Pencere yayınları ve Hayamola yayınlarını da unutmamak gerekir.Helenlere ait bir çok eseri Türkçe’ye kazandıran çeviren Attilla Tuygan’ı da unutmamak gerekir. Müslümanlaştırılmış Rumların yüzleşmelerinde bu yayınevlerinin ve emekçilerinin çok büyük katkıları vardır. Sonra Müslümanlaştırılmış Rumlar için bir milat sayılabilecek Pontos Soykırım Ankara konferansı (2016)gerçekleştirildi.Yine çesitli dil çalıştayları, paneller gerçekleşti.Tüm bu süreçler müzisyen ve sanatçıları da etkiledi ve başta Adem Ekiz, Apolas Lermi, Merve Tanrıkulu olmak üzere Pontiaka/ Romeika şarkılar, türküler söylenmeye başlandı. Çeşitli Sosyal medya platformlarından Pontiaka/Romeika dersler verilmeye başlandı.

Bu çaba ve çalışmalar iki kesimi harekete geçirdi.İlk kesim tüm bu çalışmalardan sonra cesaretini toplamış olan Müslümanlaştrıılmış Rumlardı. Bu yüzden bir çok insan soru sormaya ve harekete geçmeye başladı, bu arayışlar bazen sonuç vermiyor,bazen ise yuzyıl önce yaşanan soykırım ve tehcirin ayırdığı aileler uzun arayışlar sonrasında bir araya geliyordu, bu deneyimler paylaşıldıkça daha fazla insan ailelerini bulmak için harekete geçiyordu.Elbette tüm bu gelişmeler olunca ikinci kesim yani Pontoslu Helenlerin yokluğu üzerinden yaşamlarını kuranlar da harekete geçti. Bir çok aktivistte soruşturma, kovuşturmalar başlatıldı, mahkemeler hatta cezaevlerine dahi girenler oldu. Fakat bu arayışların , sorulan soruları ve  aranan cevapları engelleyemedi.’Yazmaya, aktarmaya devam edeceğim. Zira yazıldıkça insanlar yalnız olmadığını görüyor ve kırılıyorlar. Kimseye zararı olmayan bu hikayeler, hikayenin sahibini rahatlatıyor anlattıkça. Yüzleşme süreci kolay değil ama bir süreç. Ve her süreç bir sona varıyor. Belleğin o güçlü etkisi, karşısında çaresiz kalış, hatıranın geri çağrılmasında ve ortaya çıkmasındaki o güç, dağları devirebiliyor. Başkalarının acısına da ağlayabilmek için bir şans yaratıyor. Birbirimizin acısını anlamak için bir fırsat bu diye düşünüyorum.’ diyen kendisi de Müslümanlaştırılmış Rum olan sosyolog Mert Kaya’da olduğu gibi, Pontuslu Helen olan ailesinin akıbetinin peşinde koşarken bir yüzleşme çalışmasına imza atan sosyolog Mert Kaya ile master tezi de olan önce Türkçe’ye ve sonra Yunanca’ya çevrilen kitabını konuştuk

Uzun bir hikaye elbette bu. Tezimin konusu, tarihsel çerçevede daha önce ele alınmış bir konu değil. Mübadele ile herkesin gönderildiği bilgisi verildiği için üzerinde pek durulmamış. Dolayısıyla dikkat çektiğini düşünüyorum. Türkçesi 2019 yılında çıktı. Yunancası ise hem çeviri, hem grafik hem de covid dolayısıyla ertelenmiş olarak 2021 yılında çıktı. Konu mübadele sürecinde bir şekilde Yunanistan’a gidemeyen, Anadolu’da kalan ve zamanla Müslümanlaş(tırıl)an Rumların hikayeleri ve bellek sürecini  Miroslav Hroch’un Milli Uyanış kavramı çerçevesinde ele almaya çalışıyor. Kendi aile hikayemden yola çıkarak bu çalışmaya başladım. Yıllar önce bir akrabamın Yunanistan’a gitmesiyle bu ateş düştü. Sorularıma cevap bulamadım önceleri. Sorduğum sorular geçiştirildi. Yunanistan’da akrabalarım vardı ama neden orada olduklarının, kim olduklarının açıklaması yoktu. Milliyetçi bir tarih anlayışında eğitimler almıştım, durumu sorgulamaya başladım. Ailem Bitlisliydi, Yunanistan’a giden süreç nasıl gerçekleşmiş olabilirdi? Lise ve Üniversite yıllarında ilgim arttı. Üniversite zamanlarımda etnik azınlıkların hakları üzerine çalışmalar yapmaya, araştırmalar yapmaya başladım. Sorularım artıyordu. En sonunda sorularıma cevap bulabildim. Yıllar önce Yunanistan’a giden akrabam beni çağırdı ve her şeyi anlatacağını söyledi.

 

 

Bende kitabını okuyamayanlardanim ama bir konferans da dahil olmak üzere bir çok kez sizinle karşılaştığım için en azından kitaplaşan  tez hikayesinin otobiyografik bir yüzleşmeyi de içerdiğini biliyorum. Ayrıca bu kitabın Pontos Helenlerinin geride kalan evlâtları olan  müslümanlastırılmış Rumlar olarak da yapılmış ilk ya da ikinci çalışma olarak da biliyorum doğru değil mi? Bu konudaki çalışmaların bu zamana kadar yapilmamasini neye bağlıyorsun ? Pontos Helenlerin yaşadığı soykırımdan yüz yıl sonra bu konuda çabaların artığını görüyoruz, bu durumu ne diyorsun 

Mübadele döneminde kalan ve Müslümanlaşan Rumlarla ilgili ilk çalışma. Daha önce Islahat fermanı sürecinde din değiştiren Pontus Rumları üzerinde çalışmalar yapılmıştı Zeynep Türkyılmaz tarafından. Mübadele, karşılıklı anlaşmayla yapılan bir değişim süreci. Anlaşmalar yapılmış, insanlar gönderilmiş ve konu kapanmış gibi görünüyor. Sistematik, yazılarla belirlenmiş bir müslümanlaştırma hareketini 1915 yılında yapıldığı şekliyle göremiyoruz fakat evlenme, evlat edinme, bırakılma gibi sebeplerle kalan kişilerin olduğunu ve bu kişilerin gerek asimilasyon gerek kültürleşmeyle zaman içinde müslümanlaştığını görüyoruz. Halihazırda anlaşma sürecinin olduğu bir konuyu açmamak, özellikle sürecin cumhuriyet kurulumunun ilk yılları olması sebebiyle üstünün örtüldüğünü ve çalışılmadığını söyleyebiliriz. Çabalar artıyor, konuşanlar çoğalıyor. Bu konuda bir hocama, travma sonucu bastırılan bellek nasıl oluyor da yıllar sonra konuşmaya aşlıyor diye sorduğum şöyle bir cevap vermişti, “Cevap fizikle alakalı. Sertleşen şey çabuk kırılır”.  O kadar çok sertleşti ki bu durum, kırılması kaçınılmaz oldu. İnsanlar dile gelmeye, bu ağır yükü atmaya başladı. Bellek karşısında durabilecek bir rejim yoktur dünyada. Hatırlamak insanı güçlendirir. İnsanların hafızasını geri çağırdığını ve bunun verdiği güçle hareket ettiğini düşünüyorum artık. Anadolu coğrafyasında yaşayan diğer etnik azınlık gruplarında da bu durumları görebiliyoruz.

 

Türkiye’de bugün durumlar aslında bildiğimiz kadarıyla güllük gülistanlik değil, günden güne otoriterleşme artarken  ve  benzer yüzlesme çalabalari geçmişte  bir çok kez cezalandırılmış, yine bu yüzden  linç kampanyaları da yürütülmüşken böylesi koşullarda hem tez çalışmaşı hem de kitap çalışman için bir yüzleşme konusunu seçmen seni hiç endiselendirmedi mi ? 

Elbette endişelendirdi. Yakın çevrem ve hatta bazı hocalarım bu konuyu çalışmamam, hakkında yazmamam gerektiğini çok kez dile getirdiler. Çözümün yüzleşme olduğu koca örneklerle ortada. Yüzleşmek zorundayız. Birilerinin yazması gerekiyordu. Her zaman söylediğim bir şey var. Ressam olsam bunun resmini yapardım, edebiyatçı olsam hikayesini yazardım, yönetmen olsam filmini çekerdim yine anlatırdım. İnsanın akademik bir açlışma yapabilmesi için bir derdinin olması gerekiyor. Benim derdim buydu. Üstelik bu sadece benim değil, çok kişinin derdiydi. Yunanistan’a ilk gittiğimde akrabalarım karşıladı beni. Köye gittiğmizde bir sürü insan beni görmeye geldi. Böyle bir karşılama beklemiyordum. Çok kişi kendi akrabalarını sormaya başladı. Türkiye’de kalan amcalarından, kuzenlerinden, yeğpenlerinden bahsedenler oldu. Yaşayıp yaşamadıklarını bilmiyorlardı bile. Her aileden en az bir kişi kalmıştır orada dediler. Herkes bir akrabasından bahsetti. Bazıları akrabalarıyla iletişimde olduklarını bile söyledi. Bu hikaye bize özel değildi. Bir yaraydı. Samsundan giderken bahçesindeki limon ağacını götürüp yeni evinin bahçesine eken, yapraklarını silen yaşlılarla tanıştım Yunansitan’da. Tüm bunlardan sonra bunu yazmamak, yüzleşmemek, insanların yüzleşmesine aracı olmamak ihanet olurdu. Çekilen tüm acılara bir saygı duruşu niteliği taşıyor bu çalışma o yüzden.

Master tezin de olan kitabının Türkiye macerası nasıldı, bildiğim kadarıyla senin ilk kitabın, kitabın Türkiye’de istediğin ilgiyi gördü mü ? Ayrıca Peki bu konuda bir ilk  olan kitapla ilgili okurların tepkisi nasildi buna biraz değinir misin?

 

Libra Kitap sahibi Rıfat Bali ulaştı bana önce. Istos yayınevi ekonomik durumlarından dolayı kitabı basamayacaklarını söyleyince Libra Kitap ile anlaştım. Kitabın basılması, başka insanlara ulaşabilmesi tek hedefimdi. Kitap çıkar çıkmas başta AGOS gazetesi olmak üzere bazı dergilerden olumlu mesajlar aldım ve röportajlar gerçekleştirdik. Çok geçmeden mail adresime ve telefonuma emsajlar gelmeye başladı. Neredeyse hepsi tebrik ve teşekkür ediyordu. Benzer hikayelere sahip olduğunu söyleyen ailelerden mesajlar almaya başladım. Yunanistan’dan ulaşıp akrabalarını bulmak isteyenler de vardı aralarında. Bugün bile hala ulaşanlar oluyor. Kitaptan herhangi bir maddi kazancım bulunmuyor. Ne akdar sattığına dair matematiksel bir bilgim de yok fakat insanların ilgisini çektiğini aldığım mesajlardan, yapılan yorumlardan görüyorum. Böyle bir çalışmanın ilk kez ele alınması da durumu ciddileştiriyor. Yüzleşmek ve anlatılmayan bir tarihe kısmen bile olsa ışık tutma çabasının olduğu değer görüyor gibi düşünüyorum. Tartışılmayanın tartışılması iyidir. Yüzleşmek rahatlatır.

 

Son olarak okuyucuların Yunanistan’da ‘1919-1925 döneminde Küçük Asya Rumlarının İslamlaşması’ adıyla yayımlanan kitabına nasıl ulaşacak bu konuda bizi bilgilendirebilir misin? ve benzer yüzleşme çalışmaları ve kitaplar için çalışmalar devam edecek mi ?

Kitap bu hafta içinde Kyriakidis Editions’ın internet sitesinde online olarak satışa sunulacak. Daha sonra raflarda yerini alacak. Doktora çalışmamı sürdürüyorum. Yakın zamanda tezimi yazma aşamasına geçeceğim ve bu sefer niyetim hikayeleri arttırıp, müslümanlaştırılan rumların yüzleşmeleri, yüzleşme sonrası kimliklerinin değişimi, belleğin kimlik üzerindeki etkisi ve etnik yeniden canlanma üzerinden bir çalışma yapmayı planlıyorum.

 

Öncelikle zor bir dönemde böylesi bir yüzleşme çabası için çok teşekkürlerimizi sunuyorum ve bitirirken eklemek istediğin bir şeyler varsa kısaca alalım bu söyleşimizi  bitirelim istiyorum. 

Yazmaya, aktarmaya devam edeceğim. Zira yazıldıkça insanlar yalnız olmadığını görüyor ve kırılıyorlar. Kimseye zararı olmayan bu hikayeler, hikayenin sahibini rahatlatıyor anlattıkça. Yüzleşme süreci kolay değil ama bir süreç. Ve her süreç bir sona varıyor. Belleğin o güçlü etkisi, karşısında çaresiz kalış, hatıranın geri çağrılmasında ve ortaya çıkmasındaki o güç, dağları devirebiliyor. Başkalarının acısına da ağlayabilmek için bir şans yaratıyor. Birbirimizin acısını anlamak için bir fırsat bu diye düşünüyorum.

Kaynak : Helen Haber